W ramach call for papers kolejnego numeru „MOCAK Forum” zapraszamy do nadsyłania tekstów stawiających i odpowiadających na te i inne pytania wokół zjawiska archiwum.

1. Jak współcześnie rozumiemy pojęcie archiwum, w szczególnym kontekście pola sztuki współczesnej?
2. Jak archiwa wykorzystywane są w praktyce kuratorskiej i muzealniczej?
3. Z jakimi problemami i zjawiskami mamy do czynienia w przypadku archiwów cyfrowych? Czy nadal w tej sytuacji mówimy o archiwum?
4. Jakie wyzwania stoją przed muzeami w związku z włączaniem do zbiorów archiwów?
5. Przykłady praktyk artystycznych oraz praktyk kuratorskich w odniesieniu do archiwów.
6. Archiwa artystów i artystek a rynek sztuki.

Archiwum w polu sztuki

Co sprawia, że nadal mierzymy się z pojęciem archiwum – dziś, blisko 30 lat po tym, jak Jacques Derrida wygłosił wykład Gorączka archiwów w ramach konferencji Pamięć. Problem archiwów, skoro od tego momentu tak wiele zostało na ten temat powiedziane i napisane?

Praktyka kuratorska, muzealnicza, a także artystyczna związana jest obecnie w znacznym stopniu z pracą z zasobami archiwalnymi. Tu pojawia się kolejne pytanie: Z zasobami jakiego rodzaju? Co właściwie współcześnie określamy i rozumiemy jako archiwum?

Przywołując tekst Derridy, przypominamy jednocześnie pierwotne znaczenie intersującego nas terminu: bliskie „archiwum” „arche”, na które wskazywał filozof, oznaczające „początek, nakaz” oraz „archeion” – „dom, adres, mieszkanie wysokich urzędników wydających rozkazy”. Z tego miejsca blisko jest, co prawda, do pojęcia archiwum jako instytucji przechowującej, chroniącej, udostępniającej (lub nie) dokumenty państwowe, ale daleko do zbiorów, kolekcji, zasobów tworzonych przez artystki i artystów, przechowywanych w ich prywatnych mieszkaniach czy pracowniach, zawierających nie akty prawne, ale (zazwyczaj wizualne) dzieła sztuki. Pomimo tego obecnie obydwie te tak odległe od siebie sytuacje określamy często wspólnym terminem.

Obraz dodatkowo komplikuje się w związku z postępującym procesem digitalizacji, której przedmiotem są różnego rodzaju zbiory archiwalne. Przebiegająca na wielu poziomach cyfryzacja zasobów jest również przejawem zainteresowania archiwami w szerokim tego słowa znaczeniu. Proces ten często jest inspirowany odgórnie (granty państwowe), powoduje między innymi powiększanie się sfery zasobów elektronicznych, a rezonuje z pozytywistyczną potrzebą „katalogowania świata”, mapowania go, inwentaryzowania w celach poznawczych. Być może we współczesnym kontekście komplikującej się rzeczywistości, wzmożonego przekazu informacji medialnych, tak zwanych fake news, ta potrzeba odwołująca się do porządkowania, opisywania, odnoszenia się do materialnego potencjalnego faktu, jakim jest archiwum, ulega wzmocnieniu.

Kolejne bazy danych, mające udostępniać zdigitalizowane „archiwalia”, również bardzo często określane są mianem archiwów, a pytanie o współczesne rozumienie tego słowa dodatkowo się komplikuje. Wydaje się, że praktyka archiwalna, jako praca z przeszłością, potencjalne odzyskiwanie przeszłości dla teraźniejszości i przyszłości (potencjalne, gdyż: „Aby schwycić w ręce »fakty«, trzeba umieć je znaleźć – faktów samych w sobie nie ma. Także tych archiwalnych”[1]), jest nieodłącznym i ważnym elementem intensywnego procesu „przepisywania” historii sztuki, z którym mamy obecnie do czynienia. Rekonfiguracja obrazu sztuki, w którym uczestniczymy, a na którą składa się między innymi dowartościowanie roli artystek, twórców i twórczyń nieheteronormatywnych, szeroka refleksja badaczek i badaczy autochtonicznych nad sztuką spoza kręgu kultury Zachodu i wiele innych czynników, nie może, jak się wydaje, odbywać się bez pracy nad zasobami powstałymi w przeszłości, nazywanymi współcześnie archiwami. Wydaje się, że istotny jest w tym procesie jeszcze jeden niezbywalny czynnik: pokolenie twórców urodzonych tuż przed II wojną światową, podczas niej lub tuż po jej zakończeniu nieuchronnie przemija, a jest to generacja artystów skoncentrowanych w znacznym stopniu na tworzeniu sztuki efemerycznej. Warto dodać, że w ich przypadku dokumentacja działań czy wręcz zapisy koncepcji zastąpiły w dużym stopniu gotowe, „zamknięte” dzieła sztuki i być może ta zmiana rozumienia dzieła wpływa także na rozmycie pojęcia archiwum w polu sztuki.

Ta sytuacja z kolei generuje szereg konsekwencji, także dla rynku sztuki: prywatne archiwa twórców stają się przedmiotem obrotu handlowego, są nabywane zarówno przez osoby prywatne, jak i instytucje muzealne. Jak wobec tego zmienia się ich status? W jaki sposób tego typu nabytki funkcjonują w strukturze zbiorów muzealnych? Jak ma się kolekcja muzealna do specyfiki zasobu archiwalnego? Jak gest sięgania po zasoby archiwalne przekłada się na praktykę kuratorską w polu sztuki współczesnej?

Jak możemy rozpatrywać „zwrot archiwalny” obecnie, wobec problemów formułowanych przez współczesną humanistykę? Jak sytuuje się pojęcie archiwum w kontekście postulatów formułowanych w polu nowego materializmu feministycznego, wobec potrzeby pisania i rekonstruowania herstorii, wobec niewystarczalności, dla opisania komplikującej się współczesności, istniejących teorii i programów humanistycznych? A także wobec wyraźnego zainteresowania badaczek i badaczy materią na rzecz między innymi tekstu czy dyskursu? Archiwum, z jego materialnością i jego naturalną skłonnością do podlegania procesom fizycznym i biologicznym, mogłoby okazać się istotnym punktem odniesienia dla takich praktyk badawczych.

Wreszcie, wyraźnie dostrzegalną praktyką współczesnych artystek i artystów jest włączanie do swojego procesu twórczego refleksji nad archiwami. Własne lub cudze archiwum często staje się punktem wyjścia lub odniesienia nowych prac. Z czego wynika ta potrzeba, jakie są jej konsekwencje dla obrazu sztuki współczesnej? Czy w przeszłości również odnajdujemy praktyki tego typu?

Teksty należy przesyłać do 14 lutego 2021 roku pod adresem forum@mocak.pl

Artykuł powinien mieć nie więcej niż 15 tysięcy znaków (z przypisami i listą prac cytowanych) i być dostosowany do standardów cytowania.

Prosimy o dołączenie krótkiego biogramu, afiliacji, listy prac cytowanych i streszczenia tekstu w języku polskim ze słowami kluczowymi.

Informacje o czasopiśmie >>